“Фуқаролик жамияти институтларининг янада ривожланишига эришиш, амалга оширилаётган ислоҳотларимизнинг очиқ-ошкоралиги ва самарадорлигини таъминлаш, уларнинг ролини кучайтиришда “Ижтимоий шериклик тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши муҳим аҳамият касб этади”, деган эди Президентимиз Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги маърузасида. Мамлакат раҳбари 2014 йилнинг 25 сентябрь куни имзолаган “Ижтимоий шериклик тўғрисида”ги қонун 2015 йил 1 январдан бошлаб кучга кирди.
Ушбу қонунни ишлаб чиқаришда энг аввало ижтимоий шериклик соҳасидаги ҳуқуқни қўллаш амалиёти, бу борада миллий қонунчилик умумэътироф этилган принциплар ва халқаро ҳуқуқ нормаларини ҳамда хорижий мамлакатлар тажрибаси ўрганилган.
Ўрганиш натижалари юртимизда давлат органларининг фуқаролик жамияти институтлари билан муносабатларига доир масалалар юздан ортиқ норматив – ҳуқуқий хужжатда мустаҳкамланганини кўрсатди.
Масалан, қарорлар қабул қилишда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг иштироки масаласи “Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида”ги, “Экологик назорат тўғрисида”ги ва бошқа қатор қонунларда ўз аксини топган.
“Ижтимоий шериклик тўғрисида”ги қонун 5 боб ва 30 та моддадан иборат бўлиб, 1-боб умумий қоидаларга бағишланган. Ушбу бобда қонуннинг мақсади, ижтимоий шерикликнинг тушунчаси, субъектлари, асосий принциплари ва соҳалари очиб берилган.
Хусусан қонуннинг 3-моддасида ижтимоий шерикликка қуйидагича таъриф берилган. Ижтимоий шерикликка давлат органларининг нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари билан мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини шу жумладан тармоқ, худудий дастурларини, шунингдек норматив ҳуқуқий хужжатларни ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор бўлган бошқа қарорларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш борасидаги ҳамкорлигидир. Қонунга мувофиқ ижтимоий шерикликнинг субъектлари сифатида бир томондан давлат органлари, иккинчи томондан эса нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари иштирок этадилар.
Қонуннинг 2-боби ижтимоий шерикликнинг асосий шакллари ва уларни амалга ошириш тартибини белгилайди. Унда ижтимоий шерикликнинг асосий шакллари сифатида;
-ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш дастурларини ва норматив ҳуқуқий хужжатларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга оширишда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг иштироки;
-нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамияти бошқа институтлари вакилларининг давлат органлари хузуридаги ишчи гуруҳлар, комиссиялар ва жамоатчилик маслаҳат органлари фаолиятида иштирок этиши;
-ижтимоий шериклик субъектлари томонидан биргаликда тадбирлар, маслаҳатлашувлар ва музокаралар ўтказиш;
-ижтимоий шериклик субъектлари томонидан битимлар ва шартномалар тузиш, биргаликдаги лойиҳалар ва режаларни ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш;
-ижтимоий шериклик субъектлари ўртасида ўзаро қўллаб-қувватлаш, ахборот алмашиш кабилар белгиланиб, уларни амалга оширишнинг ҳуқуқий механизмлари кўрсатилган.
Қонуннинг 3-бобида ижтимоий шерикликни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш масаласига бағишланган. Унда давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг турлари кўрсатилиб, улар орасида нодавлат нотижорат ташкилотларини ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтларини мулкий, ахборот, маслаҳат, ташкилий ва ўқув-услубий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш масалалари акс эттирилган.
Масалан, 13-моддада ижтимоий шериклик соҳасида нодавлат нотижорат ташкилотларига ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтларига қонун хужжатларида белгиланган тартибда шартнома асосида давлат мулки текин ёки имтиёзли шартларда вақтинча фойдаланишга берилиши мумкинлиги белгиланган. Бу эса давлат томонидан нодавлат секторга бериладиган салмоқли ва муҳим мулкий кўмакдир. Айниқса, доимий иш жойига (бино офис) эга бўлмай, сарсон бўлиб юрган нодавлат нотижорат ташкилотлар учун бу кўмакнинг аҳамияти беқиёс.
Бундан ташқари, қонуннинг ушбу бобида Олий Мажлис ҳузуридаги нодавлат нотижорат ташкилотларини ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтларини қўллаб-қувватлаш жамоат фонди ва ушбу фонд маблағларини бошқариш бўйича парламент комиссиясига ўхшаш тузилмаларни жойларда ҳам тузиш назарда тутилмоқда.
Таъкидлаш лозимки, қонунда давлат субсидияси, давлат гранти, давлат ижтимоий буюртмаси ва уларни бериш тартиби мустаҳкамланди.
Ушбу масалада яна бир янгилик шуки, эндиликда давлат гранти ва давлат ижтимоий бюртмаси нафақат Олий Мажлис ҳузуридаги жамоат фонди томонидан, балки жойларда ташкил этиладиган жамоат фондлари орқали ҳам берилиши белгиланди. Бу эса узоқ туманларда жойлашган нодавлат нотижорат ташкилотларининг давлат иқтисодий кўмагини олиш учун марказга келиб-кетиш билан боғлиқ сарф-харажатларини ва вақтларини тежаш имконини беради.
Қолаверса, грант танловларининг жойларда ташкил қилиниши маҳаллий давлат органларининг нодавлат нотижорат ташкилотлар билан ҳамкорлик қилишга қизиқишини орттирди. Уларнинг фуқаролик жамияти институтлари томонидан кўтарилаётган турли хил муаммолардан хабардор бўлиб боришига ва муаммоларни биргаликда ҳал этиш чораларини кўришга ёрдам беради.
Қонуннинг 4-бобида ижтимоий шериклик субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари санаб ўтилган. Эътиборлиси шундаки, нодавлат нотижорат ташкилотлар ва фуқаролик жамияти бошқа институтларининг ҳуқуқлари давлат органлариникига нисбатан қарийиб икки баробар кўп, мажбуриятлари эса икки баробар кам белгиланган.
Масалан, 23-моддада нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтларига ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг, фуқаролар ҳуқуқлари, эркинликларини ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг турли масалалари бўйича ташаббуслар билан чиқиш, давлат органларига таклифлар киритиш ҳуқуқи берилган бўлса, 26-моддада бундай ташаббус ва таклифларни кўриб чиқиш давлат органларининг мажбурияти сифатида белгиланган.
Қонуннинг охирги – 5-бобида якунловчи қоидалар берилган. Ушбу боб асосан қонунчилик техникаси ва амалиётидан келиб чиқиб киритилган бўлиб, низоларни ҳал этиш, ижтимоий шериклик тўғрисидаги қонун хужжатларини бузганлик учун жавобгарлик, қонун хужжатларини ушбу қонунга мувофиқлаштириш ҳамда қонуннинг кучга кириши масалаларини тартибга солади.
Албатта, ушбу қонун мамлакатимизда фуқаролик жамияти институтлари ролини кучайтириш бўйича ўтказилаётган кенг кўламли ишлар самарадорлигини оширишга, катта ижтимоий аҳамиятга молик дастурлар ва қонун хужжатларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш жараёнида аҳолининг кенг қатламлари манфаатларининг ҳар томонлама ҳисобга олинишига хизмат қилиши шубҳасиздир.
Ш.Эшимов,
Жиззах вилоят адлия
бошқармаси жамоат нодавлат
нотижорат ва диний ташкилотлар
бўлими бошлиғи